آلاچيق يك نوع بناي سبك قابل انتقال است كه بيشتر درميان مردم كوچ نشين و دامدار رايج است. در ايران آلاچيق در ميان ايل سون ها (شاهسون‌ها )، در آذربايجان و همچنين در ميان تركمن ها در تركمن صحرا واقع در شمال غربي خراسان شمال شرقي مازندران ديده مي شود
آلاچیق
و در هر ناحيه نام خاصي دارد. به عنوان مثال در تركمن صحرا آنرا “اوي” مي نامند در آذربايجان نامي ديگر دارد. كلمه”اوي” در زبان تركمني به معناي آلاچيق است.
آلاچيق خانه سنتي قوم تركمن است كه به دليل ساختار ویِژگزینشه سازه‌اي در مساوی حوادث طبيعي نسبتا مقاوم و ساكنان را از گرما و سرما در امان نگه مي‌دارد. اين خانه سنتي در قدیم به دليل سهولت در نصب و كاربرد در جابجايي‌ها مهاجرت‌ها، منزلي امن محسوب مي‌شد كه به آساني قابل جمع كردن حمل به جاي ديگر بود.
امروزه به دليل افزایش جمعيت، گرايش به زندگي در شهرها نيازهاي مفرق جوامع بشري زندگي در آلاچيق‌ها كم رنگ شده دركمتر جايي نشان از اين منزل است.
زندگي شهري مدرن امروزي باعث شده تا نیز اكنون تنها گروهي از مرزنشينان دامداران استان گلستان كه مجبور به مهاجرت‌هاي م و كوچ ييلاقي قشلاقي هستند از آلاچيق مصرف كنند و ديگران زندگي درخانه‌هاي جديد را ترجيح داده‌اند.
“فريدون اونق” مسئول سازمان ميراث فرهنگى گنبد كاووس در اين مورد مى گويد: اكنون كسى در تركمن صحرا در آلاچيق زندگى نمى كند. در بسيارى از روستاها آلاچيق ها فروخته شده تعداد كمى از مردم از آن مصرف مي‌كنند اين مسئله به اين خاطر است كه در كل دشت گرگان فقط يك كارگاه تهیه آلاچيق در روستاى “امچلى” شهرستان تركمن وجود دارد كه بر اساس تقاضاى تركمن هاى كوچروي كه بيشترشان در مناطق مرزى داشلى برون به سر مى برند آلاچيق مى سازد.
اما تركمن صحرا، در شمال ايران جايى كه به استپ هاى آسياى ميانه ختم مى شود، مكانى است كه ايل هاى بزرگ تركمن در آنجا زندگى مى كردند، سال‌هاى سال اساس زندگى آنان دامپرورى، كشاورزى، پرورش اسب و قالى بافى بود كه به اقتضاى كار دامپرورى ناگزير بودند نيمى از سال را در ييلاق به سر برند نيمى ديگر را در قشلاق.
در قدیم خانواده‌هاي تركمن هريك داراي آلاچيق مستقلي بودند كه با فاصله كمي از آلاچيق ديگران برپا مي‌شد به اين مجموعه كه بيشتر با خويشاوند نيز بودند “اوبه” مي‌گفتند.
تركمن‌هاي گلستان آلاچيق را قبه‌اي از قبه‌هاي بهشت مي‌دانستند و چندان علاقه‌اي به زندگي در خانه‌هاي خشتي آجري نداشتند. در زبان تركمني به آلاچيق “آغاج اوي (خانه چوبي)” گفته مي‌شود و از نظر اعتقادات تركمن‌ها آلاچيق مظهر سلامت ي سخاوت است.
بيشتر وظايف برپايي آلاچيق تركمن را زنان برعهده دارند جهت ايجاد اين خانه زيبا از وسايلي كه به آن “تاريم، اوق، توي نيگ، نمد، قولانگ، تويي‌نگ- باق” گفته مي‌شود، استفاده مي‌كنند.
اينك بيشتر با تاريخچه، مواداوليه،روش توليد، هنرمندان شاخص كاربرد آلاچيق آشنا مي‌شويم.
تاريخچه
تركمانان در قرن يازدهم ميلادي در مرو ساكن شدند بعد از مرز بندي ميان روسيه ايران عده‌اي از آنان در ايران ساكن شدند. اين قوم از زمان بيابانگردي تا به امروز از چادر تركمني ( آلاچيق ) مصرف مي كنند.
مواد اوليه
چوب عرعر نمد ، پوست حيوانات حصير ميخ چوبي نخ‌هاي پشمي و نخ پنبه اي از عبارت مهمترين مواد اوليه تهیه آلاچيق است.
روش توليد
“انوشيروان گرايلي” معاون صنايع‌دستي استان گلستان با اشاره به شيوه توليد و تهیه آلاچيق به ميراث‌آريا مي‌گويد: بعد از تهيه تنه درخت عرعر از مناطقي چون كردكوي آنرا با قلم چكش به چند تكه كه آن نيز بستگي به قطر تنه درخت داشته (۴ تا ۸ تكه) تقسيم مي كنند. پس قطعات بريده را روي خرك تراش برده در بين غلاف متحرك آنرا محكم مي كنند. اين امر با پا پدالي كه در پايين خرك تعبيه شده صورت مي گيرد تا چوب در وقت كار جابجا نشود. پس با داس پوست آنرا كنده تراش مي دهند.
وي ادامه مي‌دهد، پس چوب‌ها را ۲ تا ۳ روز در معرض آفتاب قرار داده داخل كوره به مدت نيم ساعت مي گذارند. بعد از بيرون آوردن از كوره به مدت ۱۰ دقيقه فرصت داشته تا به آن‌ها فرم دهند ، در غير اينصورت سبب شكستن چوب‌ها مي شود.
زمان ي كه چوب‌ها جهت مصارف گوناگون در اندازه‌هاي مفرق آماده شد بنا به نياز آنرا فرم داده و جهت تهیه بخش‌هاي زیاد آلاچيق از آن مصرف مي كنند.
گرايلي مي‌افزايد: جهت تهیه اوق چوب تراشيده شده را روي خرك فرم دهي بين دو ميله قرار داده زير آن چوبي قطور مي‌گذارند تا بعنوان اهرم عمل كرده از شكستن چوب اوق جلوگيري كند. ميزان انحناي چوب بستگي به مصرف آن در بخش هاي مختلف دارد بعنوان مثال چوب‌هاي اوق بايد از انحناي زياد برخوردار شوند. ولی چوب‌هاي تارم نياز به انحناي كمتري داشته و توي نوك بيشترين انحنا را به مي گيرد.
معاون صنايع‌دستي گلستان در مورد ارتفاع اوق مي‌گويد: ارتفاع اوق‌‌ها به نيمه آلاچيق ( بالاي تارم ) مي‌رسد كه قد چوب آن ۳ متر است و تركمانان اکثرا جهت ايجاد انحنا از الگوهايي كه از قدیم از اجدادشان به ارث رسيده بهره مي جويند.
وي مي‌افزايد: در بخش گنبدي اسكلت از ۶۰ اوق مصرف مي‌شود و در سری انتهايي آن در مركز گنبد به توي نوك متصل مي‌شود توي نوك نيز همچون اوق به همان شكل ساخته شده با اين فرق كه توي نوك به شكل دايره با قطر ۲ متر در مي آيد و روي آن ۶۰ سوراخ جهت قرارگيري اوق ها تعبيه مي‌شود.
به گفته گرايلي تارم كه به شكل آكاردئون است از چوب عرعر به ارتفاع ۲ متر كه بزرگترين قطعه بوده در وسط قرار مي گيرد ساخته شده باقي قطعات هر چه به سمت كناره مي‌رود كوچكتر مي شود. قطعات به شيوه قبل آماده با انحنايي كم بطور ضربدري روي هم قرار گرفته در محل اتصال سوراخي تعبيه شده تا به یاری بند پوستي ( پوست شتر ) دو قطعه به وصل شود. بند در دو طرف سوراخ با گره‌اي محكم مي شود.
ارتفاع تارم زمان يكه باز مي شود در دو اندازه ۷۰/۱ ۴۰/۱ است. جهت تكميل آلاچيق بايد ۴ قطعه تارم را كنار نیز قرار داده با یاری دو نفر دو عدد از اوق ها را روبروي در توي نوك گذارده و انتهاي اوق را در بالاي تارم با نواري باريك ( جاجيم باف ) به نام « دوزي » بسته پس باقي اوق ها را بطور متقارن دورتا دور تارم چيده و مي بندند تا كامل شود.
بعد از تكميل اسكلت آلاچيق بوسیله ميخ‌هاي چوبي ( دو شاخه اي ) به فاصله يك تا ۲ متر روي زمين كوبيده در مواقع لزوم بندهايي را بدان وصل كرده كه به آن « ارقن » گفته مي‌شود تا باد آلاچيق را جمع نكند.
جهت محكم شدن اسكلت تارم را با نوار جاجيم باف به نام « دورلق ياخا » و بالاي تارم را نيز توسط نواري ديگر بنام « بيل يوپ » مي بندند.
بعد از آن تمامي اسكلت را با حصير و نمد مي‌پوشانند بدين ترتيب كه ابتدا سه قطعه حصير را دور تارم پوشانده ، روي حصير ۴ قطعه نمد مستطيلي شكل با بندهايي به طول ۲ متر قرار داده و به تارم مي بندند. آن‌گاه دو قطعه نمد ذوزنقه شكل در بخش گنبدي گذاشته و فضاي بالايي آنرا با نمدي دايره شكل مي پوشانند.كف آلاچيق را نيز با نمد پوشانده تا مانع نفوذ رطوبت به داخل آلاچيق شود.
هنرمندان شاخص
به‌دليل محدود شدن كاربرد آلاچيق ميزان توليد آن نيز به همان نسبت پايين آمده و هنرمندان سازنده آن انگشت شماراند كه در اين ميان مي توان از “آيت جان پنق” و “علي پنق” نام برد.
مناطق توليد
امروزه كمتر هنرمندي مي توان يافت كه به اين امر مشغول باشد به‌همين دليل محل توليد آن محدود به چند روستا شده است كه روستاي “بناور” از توابع بندرتركمن بعضي از روستاهاي گنبد از عبارت اين مناطق است.
كاربرد
معاون صنايع‌دستي سازمان ميراث‌فرهنگي،صنايع‌دستي و گردشگري استان گلستان دراين باره مي‌گويد: آلاچيق تركمني به منزلة خانه مسكن آنان بوده است به دليل نوع زندگي كوچ نشيني تركمنان در قدیم مي بايست چادرشان قابل حمل باشد. اما امروزه به دليل تغيير وضعيت زندگيشان به زندگي شهري فقط در موارد ي چون كوچ دام به مناطق خوش آب هوا مراسم‌هاي خاصي چون عروسي ، ساير جشن‌ها آلاچيق را بر پا مي‌دارند.
